Η έννοια της λέξης Ελεύθερος

Δεν ελπίζω τίποτα δεν φοβάμαι τίποτα είμαι ελεύθερος(?), μονόλογος, με φιλοσοφική διάθεση πάνω στο δημοφιλές ρητό.

“Δεν ελπίζω τίποτα δεν φοβάμαι τίποτα είμαι ελεύθερος“(Νίκος Καζαντζάκης)


Από μικρός, που είχα διαβάσει αυτήν την

πρόταση, γραμμένη πάνω στον τάφο του Βενιζέλου στο Ακρωτήρι Χανίων, κάτι δεν μου πήγαινε καλά. Συνήθως, όταν ρωτάω κάποιον τι μπορεί να σημαίνει αυτό το ρητό, κοινώς τι είχε στο μυαλό του ο ποιητής όταν το έγραφε, παίρνω μια συγκεκριμένη απάντηση, δεν θυμάμαι να έχω πάρει κάποια διαφορετική. Και είναι αλήθεια, με την πρώτη ματιά, μοιάζει μια τέτοια έκφραση, να είναι επηρρεασμένη απο βουδισμό, αλλά και απο ελληνιστική φιλοσοφία. Συγκεκριμένα για τους στωικούς φιλόσοφους, ο άνθρωπος ούτε να φοβάται πρέπει, ούτε να ελπίζει και κατά συνέπεια, να μην γίνεται έρμαιο των παθών του. Ο άνθρωπος λοιπόν για τους στωικούς, ωφείλει να γνωρίζει, ότι η αποστολή του(με την έννοια του τελικού σκοπού), βρίσκεται μέσα στη φύση του. Αυτός είναι και ο λόγος, που ωφείλει να μένει ψυχολογικά ατάραχος, ακόμα και σε ακραίες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα αν χάσει το παιδί του, γιατί δεν είναι στη φύση του να κάνει κάτι για να το αλλάξει(βέβαια, αν μπορεί να κάνει κάτι, πρίν το παιδί του πεθάνει, για να το γλιτώσει, πρέπει να το κάνει, αλλά και πάλι απαλλαγμένος απο πάθη).


Γενικά στη φιλοσοφία, αλλά και στις θρησκείες, τείνει να υπάρχει μια συγκρουσιακή σχέση μεταξύ λόγου(λογικής) και παθών, όπως είναι για παράδειγμα ο φόβος και η ελπίδα. Ακόμα και σε φιλοσοφικές θεωρίες που δεν εναντιώνονται στα πάθη(θεωρώντας τα ως κάτι που μας αποπροσανατολίζει), υπάρχει μια σαφής υπεροχή του λόγου έναντι αυτών.


Υπο την παραπάνω σκοπιά, και επειδή είμαι βέβαιος ότι ο Καζαντζάκης είχε μελετήσει φιλοσοφία, δείχνει να έχει στίρηγμα η κοινώς διαδεδομένη ερμηνεία του συγκεκριμένου ρητού(παρότι μας φανερώνει ότι ο Καζαντζάκης δεν ανακάλυψε και τον τροχό, απλά τον “επαναδυατύπωσε”), ας εξετάσουμε όμως και μια ακόμη ερμηνεία, την δική μου(ούτε εγω δεν ανακαλύπτω τον τροχό, απλά αποκαλύπτω τις σκέψεις μου, που πιθανόν να έχουν διατυπωθεί και απο άλλους).


Για μένα λοιπόν, η λέξη ελευθερία είναι δίκοπο μαχαίρι, διότι όπως έχω αναφέρει και σε παλιότερα άρθρα, η πραγματική επιδίωξη της ελευθερίας, απαιτεί να υποδουλωθεί το σώμα και το πνεύμα μας σε ενα ιδανικό, ένα σκοπό, άρα η επιδίωξη της ελευθερίας δεν είναι ελευθερία.(αξίωμα 1)


Τι είναι όμως ελευθερία; Αν ελευθερία είναι η αποδέσμευση απο τους φόβους και τα πάθη γενικά, τότε η μόνη πραγματική ελευθερία είναι ο θάνατος, ή καλύτερα η ανυπαρξία. Όμως ο Καζαντζάκης δεν γράφει γενικά, “πάθη”, αλλά “ελπίδα”, οπότε δεν εξαιρεί την επιδίωξη ενός σκοπού(τέλους). Πως θα ήταν άρραγε η επιδίωξη ενός σκοπού, χωρίς να υπάρχει ίχνος ελπίδας; Αν το καλοσκεφτεί κανείς αυτό, συμπεραίνει, ότι η ελπίδα είναι κατά κάποιο τρόπο επιδίωξη ενός σκοπού, όχι απο καθήκον(αυτά είναι Κάντ:)), αλλά απο συμφέρον, δηλαδή, ελπίζουμε ότι ο σκοπός οδηγεί σε κάποιου είδους επιβράβευση, γιαυτό και τον κυνηγάμε. Όμως, όπως θα έλεγε και ο Κάντ, αυτό που πρέπει, ωφείλουμε να το κάνουμε επειδή είναι σωστό, όχι επειδή είναι σύμφωνο με τις “ορέξεις” μας(ο Κάντ, και εγω διαφωνώ μαζί του σε αυτό το σημείο, υποστήριζε, ότι ο μόνος τρόπος να πράττουμε απο καθήκον, είναι αν πράττουμε αντίθετα με τις ορέξεις μας).


Λογικό είναι σε αυτό το σημείο, κάποιοι να σκεφτούν, “μα καλά, και ποιό είναι το κριτήριο σύμφωνα με το οποίο θα γνωρίζουμε τι είναι σωστό και τι όχι;”. Υπόσχομαι ότι θα αναλύσω, σε (αμπελο)φιλοσοφικό επίπεδο, και αυτόν τον προβληματισμό, όμως όχι σε αυτό το άρθρο, διότι παίρνει πολύ κουβέντα.


Κάπου εδώ, θα κάνω τον δικηγόρο του διαβόλου, και θα υποστηρίξω, τόσο τους φόβους, όσο και τα πάθη. Εκτός του ότι οι φόβοι και τα πάθη, είναι λειτουργίες οι οποίες προστατεύουν τον ανθρώπινο οργανισμό(και αυτό είναι Ντεκάρτ και Σπινόζα), προειδοποιώντας τον σχετικά με το τι είναι ανεπιθύμητο και τι επιθυμητό, είναι και λειτουργίες, που χωρίς αυτές, δεν θα μπορούσε ο άνθρωπος, όπως έλεγαν και οι αρχαίοι φιλόσοφοι, ούτε να αναπαράγεται, ούτε να διατηρεί εαυτόν.


Τώρα θα κάνω τον κατήγορο του διαβόλου, και θα ρωτήσω το εξής. “Δεν θα έπρεπε ο άνθρωπος, ως έλλογο ον, να βασιστεί αποκλειστικά και μόνο στον λόγο(δηλαδή τη λογική), προκειμένου να πετύχει την αναπαραγωγή και την διατήρηση του εαυτού του;”


Θα δώσω 2 απαντήσεις, η μια περισσότερο αντικειμενική, η άλλη καθαρά υποκειμενική(η μια θα έλεγα βασίζεται περισσότερο στον λόγο και η άλλη περισσότερο στα πάθη).


Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε, μιλώντας για “λογική” και “πάθη”, είναι ότι ο συγκεκριμένος διαχωρισμός, είναι απλά μια νοητική σύμβαση, την οποία έχουμε μάθει να αποδεχόμαστε, διαχωρίζωντας το σώμα απο το πνεύμα, και αντιμετωπίζοντας το πνεύμα ως το λογικό μέρος του ανθρώπου και το σώμα ως το “αισθαντικό”(και αυτό είναι κάτι το οποίο έχει βαθυές φιλοσοφικές ρίζες), όμως στην ουσία, δεν υπάρχει τρόπος να αποδειχθεί κάτι τέτοιο. Με λίγα λόγια, δεν είμαστε καν φτιαγμένοι για να δρούμε με απόλυτη λογική, δηλαδή στο βαθμό που αυτή πηγάζει απο το πνεύμα, αφού αυτό, ακόμα και αν υπάρχει, είναι δέσμιο του σώματος(ναι ξέρω αυτός ο ισχυρισμός έχει εμέτρητες προεκτάσεις). Πάμε και στο υποκειμενικό…


Πρωσωπικά, ως “οντότητα”, αν είχα την επιλογή να μπορούσα να λειτουργώ χωρίς “πάθη”, θα την απέρριπτα, ακόμα και αν ήξερα ότι θα έκανε τα πράγματα πιο απλά. Υποστηρίζω δηλαδή, ότι τα πάθη, συμπεριλαμβανομένου του φόβου και της ελπίδας, είναι αυτά που κάνουν την ύπαρξη μας ενδιαφέρουσα. Αν λοιπόν η λογική είναι αυτό που μας κάνει να ξεχωρίζουμε απο τα ζώα, τότε τα πάθη είναι αυτά που μας κάνει να ξεχωρίζουμε απο τις μηχανές(κατανοώ πόσο υποκειμενικό είναι αυτό που λέω, όμως το μη αντικειμενικό δεν σημαίνει και μη αξιοποιήσημο).


Οπότε, για να καταλήξω και κάπου, ίσως και να μην έχει πλάκα, για να είσαι ελεύθερος να μην ελπίζεις και να μην φοβάσαι. Παρόλα αυτά, η ελπίδα δεν πρέπει να είναι αυτοσκοπός, αλλά συστατικό της συνταγής, έτσι ώστε, τα θεμέλια του όποιου αγώνα σου, να είναι πιο γερά.

ελεύθερος -η -ο [eléfθeros] Ε5 λόγ. θηλ. και ελευθέρα : που δεν υπόκειται σε οποιονδήποτε περιορισμό. 1.(για πρόσ. ή για σύνολο προσώπων) α. που δεν υπόκειται στη βούληση άλλου, που πράττει σύμφωνα με τη δική του βούληση, χωρίς να εμποδίζεται ή να καθοδηγείται από άλλον. ANT υπόδουλος, υποδουλωμένος, σκλαβωμένος: Ελεύθεροι λαοί. Ελεύθερο έθνος. Οι άνθρωποι γεννιούνται και είναι ελεύθεροι. || που μπορεί να κάνει ή να μην κάνει συγκεκριμένη πράξη, κατά τη δική του και μόνο βούληση: Δε θέλω να σας πιέσω· είστε ελεύθεροι να ενεργήσετε με όποιον τρόπο θέλετε. β. που δε δεσμεύεται από ορισμένο καθήκον, υποχρέωση κτλ.: Σήμερα τελειώνω και από αύριο θα είμαι ~. || (ειδ.) ~ υπηρεσίας, απαλλαγμένος για ορισμένο χρόνο από υποχρέωση υπηρεσίας. γ. (ειδ.) που δεν είναι δεσμευμένος με σχέση γάμου. ANT παντρεμένος: Έχει δύο κόρες ελεύθερες. 2. (για έμψ.) που δεν εμποδίζεται να κινηθεί, επειδή τον έχουν κλείσει σε περιορισμένο χώρο ή επειδή τον έχουν δέσει: Aφήνω κπ. ή κτ. ελεύθερο, ελευθερώνω: Mη δένεις το ζώο, άσ΄ το ελεύθερο. Άνοιξε το κλουβί και άφησε τα πουλιά ελεύθερα. (έκφρ.) ελεύθερο πουλί*. 3. (για σκέψη κτλ.) που δεν υπόκειται σε εξαναγκασμό: Ελεύθερη σκέψη. Ελεύθερο φρόνημα. 4. για χρονικό διάστημα κατά το οποίο κάποιος δεν εμποδίζεται από καμιά προγραμματισμένη ή υποχρεωτική εργασία και μπορεί να ασχοληθεί με ό,τι θέλει: Aν έχετε κάποιο απόγευμα ελεύθερο, περάστε να τα πούμε. Mε τόσες υποχρεώσεις που έχω, πού να μου μείνει ~χρόνος για διασκέδαση! || (ειδικότ.): ~ χρόνος, σε αντιδιαστολή προς τον εργάσιμο. || Ελεύθερο ωράριο(εργασίας), που ρυθμίζεται κατά τη βούληση του ίδιου του εργαζομένου. || Ελεύθερο ωράριο καταστημάτων,που δεν ορίζεται από μια υποχρεωτική για όλα τα καταστήματα ρύθμιση. 5α. για χώρο (πραγματικό ή νοητό) στον οποίο δεν εμποδίζεται πράξη ή δραστηριότητα: Ελεύθερο πεδίο δράσης. Ο δρόμος είναι ~. ANT κλειστός.Ελεύθερη δίοδος. Ελεύθερη είσοδος*. || (ειδικότ.): Tο (δελτίο) ελευθέρας (εισόδου κτλ.), που απαλλάσσει τον κάτοχό του από την υποχρέωση να πληρώσει εισιτήριο εισόδου σε χώρο θεάματος, επιβίβασης σε συγκοινωνιακό μέσο κτλ. β. για θέση που δεν είναι κατειλημμένη: Yπάρχουν ακόμα λίγες ελεύθερες θέσεις. γ. για οίκημα, αίθουσα κτλ. που προσφέρεται για ενοικίαση, χρήση κτλ.: Ελεύθερο διαμέρισμα. ANT νοικιασμένο. Yπάρχει κάποιο ελεύθερο δωμάτιο (στο ξενοδοχείο); δ. (για ταξί): Tέτοια ώρα και με βροχή, είναι δύσκολο να βρεις ταξί ελεύθερο, άδειο. 6. για οποιαδήποτε δραστηριότητα που νομίμως δεν υπόκειται σε ρυθμίσεις και εξαρτήσεις που ισχύουν για άλλες ίδιες: Ελεύθερη συζήτηση. Ελεύθερο θέατρο, σε αντιδιαστολή προς το κρατικό. ||Ελεύθερες σπουδές. Kέντρα ελευθέρων σπουδών. || Ελεύθερο επάγγελμα, ατομικό και μη εξαρτώμενο από εργοδότη· (πρβ. ελευθέριο). ~ επαγγελματίας. || Ελεύθερη οικονομία*. Ελεύθερη αγορά*. || ~ σκοπευτής*. ||Ελευθέρα ζώνη*. || (μετρ.) ~ στίχος, που δεν υπόκειται σε μετρικούς περιορισμούς. 7. (νομ.) που δεν είναι υποθηκευμένος: Aκίνητο ελεύθερο βάρους. 8. για μετάφραση που δεν ακολουθεί πιστά το πρωτότυπο. 9. (ως ουσ.) το ελεύθερο, η ελευθερία, στις έκφράσεις δίνω σε κπ. το ελεύθερο να κάνει κτ., του επιτρέπω. έχω το ελεύθερο να κάνω κτ., μου επιτρέπεται. ελεύθερα ΕΠIΡΡ χωρίς εμπόδιο, δέσμευση, εξαναγκασμό κτλ.: Mη διστάζετε· μιλήστε ~. Όποιος ~ συλλογάται, συλλογάται καλά.